Oskarżyciel posiłkowy – kto to taki i jaką rolę pełni w sprawach karnych

Główną postacią występującą w procesie karnym jest oskarżony, którego czyny podlegają ocenie przez rozpoznający sprawę sąd. Jednak nie tylko on i skład sędziowski znajdują się na sali rozpraw. Po przeciwnej stronie, obok przedstawiciela urzędu prokuratury może zająć miejsce jeszcze ktoś – oskarżyciel posiłkowy. Kim jest i jakie posiada kompetencje procesowe oskarżyciel posiłkowy? Czy warto nim zostać? Oto krótka charakterystyka tego podmiotu.

Kim jest oskarżyciel posiłkowy?

Najkrócej rzecz ujmując oskarżyciel posiłkowy to pokrzywdzony bądź osoba działająca w imieniu pokrzywdzonego, która złożyła przed sądem oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Podstawowym zadaniem procesu karnego jest zbadanie, czy czyn, o popełnienie którego prokuratura oskarża podsądnego, stanowił przestępstwo i czy ponosi on za to winę. Jednak kodeks postępowania karnego nie zapomina o ofiarach przestępstw i daje im prawo (lecz nie obowiązek) uczestniczenia w procesie na prawach strony, tj. na tych samych zasadach, co prokurator czy oskarżony.

Jak zostać oskarżycielem posiłkowym?

Aby zostać oskarżycielem posiłkowym, spełnione muszą zostać określone warunki. Osoba faktycznie pokrzywdzona poprzez czyn, o popełnienie którego oskarżany jest podsądny (czyli np. ofiara pobicia, właściciel skradzionej rzeczy czy uczestnik wypadku samochodowego, który odniósł w nim obrażenia) musi zgodnie z art. 54 § 1 kodeksu postępowania karnego do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego złożyć właściwe oświadczenie. Sama czynność jest bardzo prosta, lecz należy wiedzieć o niej dwie podstawowe rzeczy.

Termin zgłoszenia

Po pierwsze kodeks wspomina o konkretnym terminie, w jakim należy dokonać tej czynności. To jest moment, po którym złożenie tego oświadczenia będzie co do zasady nieskuteczne, a jest nim chwila rozpoczęcia przewodu sądowego. Następuje to na pierwszym terminie rozprawy głównej wraz z chwilą, kiedy przewodniczący składu sędziowskiego stwierdza „otwieram przewód sądowy”.

Przyszli oskarżyciele posiłkowi mają jednak wystarczająco dużo czasu, by wyrazić swoją wolę. W pierwszej kolejności po wywołaniu sprawy i wejściu na salę rozpraw sąd sprawdza obecność i pyta o wnioski. Oświadczenie możemy wówczas złożyć w trakcie odnotowywania przez sąd tego, kto się stawił, jak i w odpowiedzi o wspomniane zapytanie. Oświadczenie możemy złożyć również poza rozprawą, na przykład pisemnie w sądzie, wskazując sygnaturę sprawy. O ile, oczywiście, nie doszło jeszcze do rozpoczęcia przewodu.

Sposób zgłoszenia

Po drugie oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego nie wymaga żadnej specjalnej formuły czy wygłoszenia roty. Po prostu wystarczy komunikatywnie przekazać sądowi swoją wolę, na przykład w słowach „oświadczam, że będę działał(a) w charakterze oskarżyciela posiłkowego”. Pamiętajmy, że nie jest to wniosek i nasza wola nie wymaga zatwierdzenia. Jeśli spełniamy kryteria i dochowamy terminu na zgłoszenie, oskarżycielem stajemy się z mocy prawa po wyrażeniu naszej woli. Jedyny przypadek, kiedy sąd może odmówić udziału w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego, to przypadek, gdy oskarżycieli posiłkowych jest tak wielu (np. kilkunastu lub kilkudziesięciu), że utrudniłoby to przebieg rozprawy.

Przewidziane przez ustawodawcę wymogi w uzyskaniu statusu strony mają swoje uzasadnienie. Jeśli chodzi o moment wyrażenia woli, wymaga tego zapewnienie porządku procesu i prawo do udziału w całym postępowaniu każdej strony, a więc także i oskarżyciela posiłkowego.

Pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w procesie, ale nie ma takiego obowiązku

Co do zaś samego wymogu wyrażenia woli, musimy pamiętać, że w przypadku pokrzywdzonych, ich udział w procesie jest ich prawem – i to wyłącznie prawem. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, kiedy sam fakt uczestnictwa w zdarzeniu, które następnie jest przedmiotem rozstrzygania sądu, jest na tyle traumatyczny, że ofiara przestępstwa pragnie tylko o nim zapomnieć. A nie byłoby to możliwe, jeśliby sama została zmuszona do uczestnictwa w toczącej się sprawie. Dlatego więc kodeks wymaga oświadczenia złożonego w odpowiednim momencie. Brak takiego oświadczenia oznacza brak konieczności udziału w postępowaniu przed sądem karnym w charakterze strony.

Czy warto w sprawach karnych działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego?

To naturalnie zależy od tego, jakie są oczekiwania osoby pokrzywdzonej. Wraz z chwilą „stania się” oskarżycielem posiłkowym pokrzywdzony zyskuje prawa strony oraz – podobnie jak prokurator oraz oskarżony i jego obrońca – ma prawo w pełni uczestniczyć w rozprawach. W związku z czym może także składać wnioski dowodowe, zadawać pytania świadkom, przeglądać akta i prezentować stanowisko końcowe, a więc oczekiwania co do wyroku i wymierzonej oskarżonemu kary.

Prokurator w imieniu pokrzywdzonego

Jeśli osoba pokrzywdzona nie zdecyduje się działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego, jej  interesy reprezentował będzie prokurator. Jednak wówczas pokrzywdzony będzie pozbawiony możliwości faktycznego wpływu na losy postępowania, a więc nie będzie mu przysługiwała np. apelacja od wyroku sądu pierwszej instancji. Jeśli złoży oświadczenie i będzie działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego, naturalnie będzie mieć także możliwość odwołania się od niesatysfakcjonującego wyroku w razie wydania takowego.

Status oskarżyciela posiłkowego nie zależy od jego obecności na rozprawie

Oskarżyciel posiłkowy nie ma obowiązku uczestniczyć w rozprawach, a jego nieobecność nie tamuje biegu procesu. Dlatego można złożyć oświadczenie, a następnie nie pojawiać się w sądzie, ciągle mając jednak możliwość „powrotu” do sprawy. Status oskarżyciela posiłkowego nie zanika bowiem wraz z nieobecnością na rozprawach czy biernością procesową. Jako oskarżyciel posiłkowy pokrzywdzony nie jest również skazany sam na siebie, ponieważ może korzystać z pomocy pełnomocnika, czyli adwokata lub radcy prawnego, który będzie reprezentował go przed sądem.

Prawo, a nie obowiązek

Instytucja oskarżyciela posiłkowego jest prawem pokrzywdzonego, a nie obowiązkiem. Jest przy tym zwolniona z jakichkolwiek opłat i jej zastosowanie zależy wyłącznie od naszej woli. Daje nam szeroki wachlarz możliwości wpływu na losy toczącego się postępowania i przede wszystkim z tego powodu należy ją uznać za bardzo korzystną dla ofiar przestępstwa. Umożliwia ona bowiem bezpośrednią ochronę interesu osób pokrzywdzonych, nie będąc przy tym w najmniejszym stopniu dla nich uciążliwą.

Autor: Maciej Sobczak

Adwokat kancelarii prawnej LEXBRIDGE z Wrocławia specjalizujący się w prawie karnym.