Co to jest odszkodowanie?

Pojęcie „odszkodowania”, odmiennie do niektórych innych terminów prawniczych (jak np. wykładnia, probacja, prekluzja czy subsydiarność), jest powszechnie stosowane w języku codziennym i na różnym poziomie ogólności właściwie interpretuje je zapewne ogromna większość społeczeństwa. Instynktownie wyczuwamy, w których sytuacjach można o nim mówić, nawet jeśli nigdy nie trzymaliśmy w ręku kodeksu cywilnego. Przy formułowaniu swoich żądań kluczowe znaczenie ma jednak nie potoczne znaczenie danego pojęcia, co jego interpretacja prawnicza. Wyjaśniamy, czego naprawdę i kiedy mamy prawo się domagać na gruncie prawa cywilnego, gdy wyrażamy przekonanie, że należy się nam „odszkodowanie”.

Odszkodowanie – definicja pojęcia

Odszkodowanie jest świadczeniem należnym poszkodowanemu od osoby zobowiązanej z mocy prawa lub umowy do naprawienia powstałej szkody. Nieskomplikowana z pozoru definicja może jednak budzić pewne wątpliwości, gdy zagłębimy się w szczegóły. W pierwszej kolejności wyjaśnić należy słowo „świadczenie”, tak często pojawiające się w tekstach literatury prawniczej.

„Świadczenie” jest terminem zbiorczym określającym całą gamę zachowań, które powinien podjąć dłużnik wobec swojego wierzyciela, które zmierzać będą do wykonania treści zobowiązania. Może zatem przyjąć charakter aktywnego działania (np. wykonania jakiejś pracy), jak i zaniechania (np. zaprzestania emisji zanieczyszczeń).

„Świadczenie” w kontekście odszkodowania może przyjąć formę naprawienia szkody w naturze (na przykład – naprawienia uszkodzonej rzeczy) albo – co najczęstsze – wypłatę sumy pieniężnej odpowiadającej wartości powstałej szkody.

Kto jest zobowiązany do odszkodowania?

Wyróżniamy trzy grupy podmiotów, które mogą być zobowiązane do odszkodowania:

1. Sprawca, który szkodę wyrządził (np. osoba fizyczna).
2. Podmiot z mocy prawa odpowiedzialny za naprawienie szkody wyrządzonej przez inną osobę (np. pracodawca odpowiadający za skutki działań swojego pracownika, powstałe w ramach wykonywania stosunku pracy).
3. Inne podmioty, które przyjmują na siebie odpowiedzialność za cudze działania w drodze zawartej umowy – czyli w drodze mechanizmu powszechnie stosowanego przez firmy ubezpieczeniowe.

W zależności od okoliczności faktycznych danego zdarzenia, niekiedy będziemy mogli mówić o odpowiedzialności więcej niż jednego podmiotu, co nieco ułatwi nam dalsze działania. Ustalenie podmiotu zobowiązanego do odszkodowania ma bowiem kluczowe znaczenie dla późniejszego jego dochodzenia – nie możemy się przecież spodziewać, że nasze żądanie zostanie uwzględnione, jeśli skierujemy je do podmiotu niewłaściwego. Zapewne niewielu z nas zgodziłoby się pokryć koszty naprawy cudzego samochodu, jeśli do stłuczki doprowadziłby ktoś inny – na przykład nasz sąsiad.

Odszkodowanie za szkodę – czyli właściwie co?

„Szkoda” również jest terminem, nad którym warto się chwilę pochylić. Choć nie istnieje jedna definicja legalna tego pojęcia, z treści aktów prawnych, literatury prawniczej oraz orzecznictwa sądów powszechnych można zakreślić jej przynajmniej orientacyjne ramy znaczeniowe.

„Szkodą” jest w rozumieniu cywilnym wszelki uszczerbek w prawnie chronionych dobrach prawnych, do którego doszło wbrew woli poszkodowanego. Możemy więc mówić np. o szkodzie materialnej (w majątku) oraz szkodzie niematerialnej (np. doznaniu cierpienia czy naruszeniu dobrego imienia). W przypadku wystąpienia szkody materialnej (niezależnie czy rzeczywiście powstałej, czy utraconych korzyści), mamy prawo domagać się odszkodowania – zaś w przypadku szkody niematerialnej, przysługuje nam zadośćuczynienie.

Forma odszkodowania

Jak wspomnieliśmy wcześniej, odszkodowanie ma formę świadczenia, a więc może polegać na faktycznym działaniu polegającym na przywróceniu stanu zgodnego z prawem albo na wypłacie kwoty stanowiącej równowartość poniesionej szkody.

Forma odszkodowania zależy tutaj od woli samego poszkodowanego, który ma wolny wybór co do swoich oczekiwań – za wyjątkiem sytuacji, kiedy spełnienie świadczenia w naturze byłoby niemożliwe (np. niemożliwe jest spełnienie żądania naprawy rzeczy, gdy ta została całkowicie zniszczona) ). W takiej sytuacji, zgodnie z zasadą impossibilium nulla obligatio est, nikt nie może być zobowiązany to świadczenia, którego nie da się wykonać – zatem poszkodowanego przysługuje jedynie roszczenie o zapłatę.

Kiedy mogę ubiegać się o odszkodowanie?

Wyróżniamy 3 podstawowe przesłanki odszkodowawcze, które muszą być spełnione łącznie:

1. Faktyczne powstanie szkody.
2. Zdarzenie, w wyniku którego szkoda powstała, musi rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą.
3. Pomiędzy zdarzeniem wywołującym szkodę a powstałą szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowo-skutkowy.

Choć powyższe warunki wyglądają niepozornie, to w istocie o nie toczy się większość sporów sądowych w sprawach o odszkodowanie. Tak bowiem, jak wydaje się, że nietrudno udowodnić rzeczywiste powstanie jakiejś szkody, tak kwestie odpowiedzialności odszkodowawczej czy charakteru związku łączącego zdarzenie ze szkodą mogą budzić szereg wątpliwości oraz stanowić wyzwanie dla największych profesjonalistów.

Mając na uwadze, że źle poprowadzony proces może trwale przekreślić nasze żądania, wystrzegajmy się pochopnych działań – wizyta u prawnika zawsze będzie właściwym pierwszym krokiem w kwestii dochodzenia należnego odszkodowania.

Autor: Maciej Sobczak

Adwokat kancelarii prawnej LEXBRIDGE z Wrocławia specjalizujący się w prawie karnym.