Co to jest zachowek i komu przysługuje?

Zachowek stanowi formę ochrony interesów majątkowych osób najbliższych dla spadkodawcy na wypadek, gdyby spadkodawca pominął je w testamencie. Obowiązek ten powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.

Instytucja zachowku ma swoje uzasadnienie w fakcie, iż każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym, a może się zdarzyć, że spadkodawca sporządzając testament pominie takie osoby. Wówczas przysługuje im roszczenie względem spadkobierców powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem.

Do kręgu osób najbliższych uprawnionych do zachowku zalicza się małżonka, rodziców, dzieci i wnuki spadkodawcy.

Zasadą jest, że zachowek ma formę pieniężną, bez względu na to, co wchodzi w skład spadku. Tylko za zgodą uprawnionego zachowek może być wyświadczony w naturze, czyli w postaci przedmiotów wchodzących w skład spadku.

Odpowiedzialnym za zapłatę zachowku jest spadkobierca testamentowy, który odziedziczył spadek.

Jeżeli spadkobierca odmówi zapłaty, można domagać się jej przed sądem w procesie o zapłatę. Pozew o zapłatę zachowku należy złożyć w sądzie właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli nie da się ustalić takiego miejsca w Polsce, to właściwym jest sąd, gdzie położony jest majątek spadkowy. Jeżeli żądamy kwoty do 75.000 zł, właściwym sądem jest sąd rejonowy, natomiast przy wyższej wartości żądania pozew należy skierować do sądu okręgowego.  Od pozwu należy uiścić opłatę sądową w wysokości 5% wartości żądanego zachowku.

Należy jednak pamiętać, że należnego zachowku można dochodzić tylko w ciągu 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu spadkodawcy. Po tym czasie roszczenie ulega przedawnieniu.

Jeśli jesteś małżonkiem, dzieckiem, wnukiem bądź rodzicem spadkodawcy i byłbyś powołany do spadku z ustawy, a spadkodawca w testamencie nie powołał Cię do spadku, to masz prawo do zachowku. Wysokość tego zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby Ci przy dziedziczeniu ustawowym, a jeśli jesteś osobą trwale niezdolną do pracy lub małoletnim dzieckiem albo wnukiem spadkobiercy wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości tego udziału.

Nie może żądać zachowku osoba, która została uznana za niegodną, wydziedziczoną, odrzuciła spadek lub zrzekła się dziedziczenia. Zachowek nie jest należny także małżonkowi, który został odsunięty od dziedziczenia w związku ze złożonym pozwem o rozwód lub separację z jego winy.

Spadkodawca może wydziedziczyć swoich spadkobierców tylko w ściśle określonych przypadkach, np.: jeżeli uprawniony do zachowku popełnił przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu spadkodawcy, jeżeli obraził jego cześć, jeżeli uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy ciążących na nim obowiązków rodzinnych albo postępował względem niego niegodziwie. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w testamencie spadkodawcy.

Natomiast podstawę do wydania przez sąd postanowienia o uznaniu za niegodnego może stanowić dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, nakłonienie go podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie spadkodawcy w dokonaniu tych czynności, a także umyślne ukrycie, zniszczenie, podrobienie lub przerobienie testamentu spadkodawcy albo świadome skorzystanie z testamentu przerobionego lub podrobionego przez inną osobę.

Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, a jeśli ten jest osobą trwale niezdolną do pracy lub małoletnim dzieckiem albo wnukiem spadkodawcy, wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości tego udziału.

Wysokość należnego zachowku uzależniona jest także od dokonanych przez spadkodawcę przed jego śmiercią darowizn.

Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny nie będącej drobną darowizną przyjętą w danym środowisku, to darowizny takie dolicza się do spadku. Wpływa to na zwiększenie wysokości zachowku, który jest wtedy obliczany od wyższej wartości spadku. Darowizny na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku dolicza się do spadku bez względu na to, kiedy zostały dokonane. Natomiast darowizny na rzecz pozostałych osób doliczane są tylko wtedy, gdy zostały dokonane w ciągu 10 lat przed śmiercią spadkodawcy.

Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny na rzecz uprawnionego do zachowku, to uprawniony może żądać zapłaty kwoty zachowku, ale pomniejszonej o wartość dokonanej na jego rzecz darowizny. Darowizna ta jest więc zaliczana na poczet zachowku. Jeżeli wartość darowizny przekracza wartość zachowku, to wtedy zachowek nie należy się w ogóle.