Najczęściej zadośćuczynienie za krzywdę lub odszkodowanie za szkody poniesione w wypadku przyznaje się osobom, które bezpośrednio w nim ucierpiały – czy to same doznając obrażeń ciała, czy też tracąc w wypadku osobę bliską. Jednak okazuje się, że w przypadku większości zdarzeń istnieją osoby poszkodowane pośrednio, które również mają prawo do rekompensaty za poniesione straty. Jak zdefiniować osoby pośrednio poszkodowane oraz jaki jest katalog ich dób osobistych, które mogą być naruszone w wyniku wypadku?
Osoby poszkodowane pośrednio – podstawy prawne
Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę wywołaną uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia osób bliskich ma podstawę prawną w art. 448 k.c., wedle którego w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Ten zapis jednak jeszcze nie świadczy o możliwości uzyskania rekompensaty przez osoby poszkodowane pośrednio.
Dlaczego osoby poszkodowane pośrednio mają prawo do odszkodowania?
Przepis art. 822 § 1 k.c. przewiduje natomiast, że przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. Takie uregulowanie otwiera możliwość objęcia ochroną ubezpieczeniową nie tylko osób, które same uległy wypadkowi i doznały poważnych obrażeń, lecz także szkód niemajątkowych wynikających z naruszenia dóbr osobistych bliskich takich osób. To są właśnie osoby poszkodowane pośrednio. Wprawdzie same nie doznały obrażeń, lecz wskutek poważnych skutków dla zdrowia ich bliskich, doszło do naruszenia ich dób osobistych. Tytułem przykładu: stan apaliczny lub częściowy paraliż męża w wyniku wypadku niesie poważne konsekwencje dla życia rodzinnego, relacji osobistych, a nawet intymnych z żoną. W istocie życie rodzinne, jeśli nie zamiera, to jest już tylko „cieniem” poprzedniego stanu, co rodzi po stronie żony cierpienie, ból i krzywdę.
Przykłady z sal sądowych dają potwierdzenie, że linia orzecznicza ewoluuje w kierunku przyznawania zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu naruszenia dóbr osobistych bliskim osoby, która w wyniku deliktu doznała poważnego uszczerbku na zdrowiu, powodującego zerwanie lub bardzo poważne ograniczenie dotychczasowych więzi rodzinnych czy też naruszenie innych dóbr osobistych związanych z obrażeniami ciała osoby najbliższej.
Osoby poszkodowane pośrednio a dobra osobiste
Samo pojęcie dóbr osobistych nie zostało prawnie zdefiniowane. W doktrynie prawa podnosi się jednak, iż są to „wartości niemajątkowe, wiążące się z osobowością człowieka, uznane powszechnie w społeczeństwie\”. Według art. 23 k.c. dobra osobiste człowieka to w szczególności: „zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska\”. Katalog tego typu dóbr pozostaje jednak otwarty. Z tego względu, wraz ze zmianami stosunków społecznych, jedne dobra osobiste mogą powstawać, a inne zanikać lub tracić na znaczeniu.
Przykładem procesu rozszerzania się w ostatnich latach katalogu dóbr osobistych jest kształtowanie się w orzecznictwie stanowiska, że śmierć osoby najbliższej może powodować naruszenie dobra osobistego osoby związanej emocjonalnie ze zmarłym. Wynikająca z poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, utrata normalnych relacji z osobą najbliższą, częstokroć połączona z koniecznością sprawowania nad nią długotrwałej opieki, prowadzi do niemal całkowitego zaburzenia dotychczasowego życia rodzinnego i może skutkować wystąpieniem zaburzeń adaptacyjnych czy psychicznych oraz problemów w relacjach z pozostałymi członkami rodziny.
Katalog dóbr osobistych
Katalog dóbr osobistych mogących ulec naruszeniu w takiej sytuacji jest otwarty i w każdej sprawie powinien być oceniany indywidualnie. Na podstawie analizy orzecznictwa, a także doświadczenia z prowadzonych dotychczas spraw możemy jednak wyróżnić pewne przykładowe, powtarzające się lub występujące najczęściej dobra osobiste bliskich osoby, która w wyniku deliktu doznała poważnego uszczerbku na zdrowiu:
- prawa do życia w rodzinie (np. prawo do egzekwowania ze strony małżonka obowiązków małżeńskich takich jak wspólne pożycie, pomoc, współdziałanie na rzecz dobra, wsparcie ze strony małżonka w wychowywaniu dzieci),
- prawa do wolności (rozumianej szeroko np. jako swoboda przemieszczania się i poruszania się w związku z koniecznością sprawowania opieki w dzień i w nocy, całkowita zależność od osoby, która stała się jej opiekunem prawnym),
- prawa do wolności wyboru pracy (utrata możliwości podjęcia i wyboru pracy w związku z koniecznością sprawowania opieki nad poszkodowanym),
- prawa do normalnego życia i rozwoju, w tym zawodowego (konieczność zaprzestania edukacji i niemożność dalszego rozwoju),
- prawa do wsparcia materialnego (w przypadku trwałej utrata zdolności do pracy zawodowej),
- prawa do utrzymywania relacji emocjonalnej ze współmałżonkiem lub dzieckiem (np. w okolicznościach braku świadomości poszkodowanego),
- prawa do spokoju (rozumianego, jako wolność od strachu, współuczestniczenia w cierpieniu poszkodowanego, stałej obawa o jego stan zdrowia),
- prawa do życia seksualnego (jako części ogólnego prawa osobowości),
- prawa do planowania rodziny (przy utracie możliwości prokreacji),
- prawa do realizowania się w roli rodzica (nawiązania prawidłowych relacji ze swoim dzieckiem),
- prawa do normalnych więzi i relacji z dzieckiem lub współmałżonkiem,
- prawo do niezakłóconego życia rodzinnego (w tym również prawo do utrzymywania osobistych kontaktów z poszczególnymi członkami rodziny, będących wyrazem więzi rodzinnych).
Powyższa analiza prowadzi do utwierdzenia w stanowisku, co do dopuszczalności i zasadności żądania zadośćuczynienia w związku z naruszeniem dobra osobistego członków rodziny poszkodowanego, który doznał poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Stan taki powoduje bowiem cierpienie i poczucie znacznej krzywdy, które to powinny zostać zrekompensowane poprzez zapłatę świadczenia w odpowiedniej wysokości. Stąd coraz częściej sądzie spotyka się sprawy, w których osoby poszkodowane pośrednio uzyskują często znaczne kwoty zadośćuczynienia i odszkodowania za doznane w wyniku danego nieszczęśliwego zdarzenia straty.
